HEMSEDALSMÅLET

 

av Kjell Venås

 

Opphavet til hemsedalsmålet og grensene for det

  Hemsedalsmålet i dag kjem frå gamalnorsk, som er namnet på målet i heile landet vårt før om lag år 1350. Truleg var dalen folkesett lenge før det, endå vi skal hugse at så langt inne i dalen og så høgt til fjells slo folk seg ned seinare enn dei gjorde i kyststroka og på dei opne flatbygdene. Som vi veit, er det store skilnader mellom norske målføre (som er eit anna ord for dialektar), og det er skilnad på austnorsk og vestnorsk mål. Etter hovuddraga og dei fleste kjennemerka høyrer hemsedalsmålet til austnorsk. Det seier likevel ikkje noko avgjort om dei som fyrst slo seg ned i dalen, kom austfrå eller vestfrå. Derimot fortel den austnorske karakteren åt målet at det må ha vore best sambandaustover på den tida då austnorsk og vestnorsk tok til å skilja seg frå kvarandre, og det var truleg i slutten av gamalnorsk tid.

Det kunne vera lettare å fara austover og å koma austanfrå enn å dra vestover og å koma derifrå. Dei som var ute på
ferd, kunne følgje dalar og elvar austover. Vestover steig landet og vart til høgfjell.

 

Kjennemerke på austnorsk mål

Det er to hovudkjennemerke på austnorsk mål, og dei to særmerka går under dei språkvitskaplege nemningane tjukk l og jamvekt. Den tjukke l-en er den lyden som vanleg austnorsk folkemål har i ord som Ola, sol og klok og i ord som ord og hard.Vi skriv dei siste to med rd fordi l-en vi seier i dei orda, kjem frå -rð i gamalnorsk. Der stod det siste teiknet forein særskild d-lyd som ikkje er brukt lenger.

I ei enkel lydskrift vil desse orda bli skrivne o: la, so: l, klo: k, o: l, ha: l

(Teiknet : står for å fortelha at lyden føre (o eller a) er lang.)

Jamvekt er det som har gjort at ein viss type av gjerningsord (eller med eit anna ord: verb) endar på -e i nemneforma etter å, og at verb av ein annan type endar på -a i den same forma. Det heiter å kaste, lyse, men å fara, veta. Vestnorsk har ikkje tjukk l og ikkje jamvekt. I sognemålet endar såleis alle verba på -a i nemneforma: å kasta, lysa, fara, veta. Endå hemsedalsmålet er eit austnorsk mål, er det i dette målet (og i anna hallingmål og i valdresmål) eit visst samband av lydar (to konsonantar saman) som elles berre finst i vestnorsk. Det er lydfølgja dn i ord som i hødn "horn" og jedne"gjerne". Ho svarar til "rn" i skrift, og skriftbiletet fortel at desse konsonantane stod saman i eldre talemål. Den same lydfølgja er også bøyingsmerke i fleirtal av substantiv, slik som i formene gutadn, jentudn, møtudn "gutane,
jentene, møtene". Også der har det vore -rn. I fleirtal er det noko skilnad i uttala mellom delar av bygda, for særleg i
sørbygda er det tn i staden for dn.

 

Om nokre særskilde lydar i målet

I hemsedalsmålet finst stort sett dei same einskildlydane som i andre austnorske målføre og som i norsk i det heile. Lydane kvar for seg har austnorsk uttale og er ikkje så ulike dei som vanleg oslomål har, for å nemne det eine målet som vel er best kjent i heile landet. Tonegangen og lydføringa i einskildord og i samanhangande tale er også austnorsk og tydeleg annleis enn i ymse slag av vestnorsk mål. Berre ein går over fjellet til Borgund og Lærdal i Sogn, kling talemålet reint annleis. Hemsedøler tykkjer gjerne at lærdølar og sogningar i det heile syng meir når dei talar, enn dei sjølve gjer i sitt mål. Nokon skikkeleg brei æ-lyd har ikkje hemsedalsmålet, men det er fleire e-lydar. I ord som tre, fe, og vet (det vi har oppe i hovudet) er e-en trong og lang. Den same tronge e-en er stutt i ord som lett og knett, det siste er den gamle forma for det nyare kne. I ord som vet (="vinter") eller hest er e-lyden opnare og nærmar seg noko til æ. I slutten av ord er e-klangen mindre tydeleg og kan jamførast med ein avdøyvd lydgjevande pust slik som i all norsk: jente, vise. Også i slutten av ord kan den tronge og tydelege e-lyden finnast: såleis i bygde (= bygda) og i (eit) møte. I møte er det den tronge sisteleden som skil ordet frå møte (som i "å møte") med den meir opne e-lyden til slutt. I lydskrifta her er særskilde lydskriftteikn brukte berre når det tyktest å vera naudsynt, og det vil seia når det var bruk for å poengtere skilnaden mellom fleire slags uttale av nærståande lydar. Elles er det vanlege teiknet "e" eller "e" brukt fordi den som les, truleg utan vidare vil tolke teiknet med den e-lyden som det skal vera. Lyden ø er svært mykje brukt i målet. Det er mest fordi han finst i andre ord enn i svært mange mål. Han svarar ofte til ein å-lyd som blir skriven o og er svært vanleg i all slags norsk. I hemsedalsmålet er det såleis ø ikkje berre i ord som søt og høg og føre, der det er gamal og vanleg ø i alt mål, men og i ord som øpen, køst, tøpp, løva (lova), vørte (har vorte), (ei) røtte. Denne ø-en er så vanleg at han set eit tydeleg merke på målet. Det er ikkje berre uttala og klangen av einskildlydane som avgjer korleis målet lyder, eller kva det er for ord ein seier. Også lengda av lydane har noko å seia, og det er vokalane som tel mest. Lenga på konsonanten eller konsonantane etter vokalen kjem av seg sjølv ut frå vokallengda. Når vokalen føre ein konsonant er lang, er konsonanten stutt, og når vokalen er stutt, er konsonanten lang. I nokre få døme på s. 1 står teiknet : for at vokalen føre er lang. Elles er det i dette heftet ikkje brukt noko særskilt teikn til å syne om ein vokal er lang eller stutt, for lesarar som kan norsk, vil av seg sjølv fordele lengda rett mellom vokalen og éin konsonant eller fleire konsonantar som kjem etter vokalen.

 

Gamle særmerke i hemsedalsmålet

Alt norsk mål i landet forandra seg mykje då gamalnorsk gjekk over til ein yngre språktype, fyrst mellomnorsk (1350-1525) og seinare nynorsk (her brukt i språkhistorisk meining om tida etter 1525). Talemålet i Hemsedal følgde med i den same utviklinga som andre austlandske målføre hadde. Det viktigaste nye i austnorsk var nett den tjukke l-lyden og reguleringa etter jamvekt, som førte til at vokalane -a og -e vart fordelte på ein viss måte. Det er særleg dei to draga som skil austnorsk frå andre slags norsk. Noko anna ved overgangen på 1300-talet var at bøyingane av orda vart mykje enklare og formene færre enn i gamalnorsk tid. Mange endingar og bøyingsformer vart borte eller fall saman med andre former. Likevel heldt hemsedalsmålet på somme gamalnorske bøyingsmåtar som vart borte i dei fleste målføre både i aust og vest.

Vi skal sjå på to slike gamle bøyingsmåtar. I gamalt hemsedalsmål er det ulike former av verbet alt etter om det er ein eller fleire som gjer det verbet seier. Det heiter ho kjem, men dei koma i notid, og det heiter ho sprang, men dei sprongo i fortid. Den andre gamle bøyingsmåten er at hemsedalsmålet har særskilde former av namnord når dei blir brukte på visse måtar eller i visse samanhengar. I språkskildringa kallar ein dette for dativbruk. Det er ein bøyingsmåte som er velkjend i framandspråk som tysk og elles finst eller har funnest i mange andre norske målføre. Ord som står i dativ eller blir bøygde i dativ, får då eigne former jamført med i annan bruk. Dativ blir brukt i namnord og nokre pronomen.

Vi skal sjå på nokre døme med dativ i hemsedalsmålet: I Kari køyre bil´n endar den bundne eintalsforma av ordet bil på -n, men i Ola sit i bile endar det same ordet på -e. I e såg jenta har ordet jente endinga -a i bunden form eintal, men i e ga jentun ei pakke har det same ordet endinga -un. I det siste dømet i båe høva står namnordet i dativ. Også nokre personlege pronomen skil mellom dativformer og andre former. I ein samanheng som  eg såg (a)n svarar det siste ordet til pronomenet han, men i je-o denne kniven, er det -o som blir brukt for han. Det er ei samandregen form, som eigentleg står for hono(m), og det er dativforma av han. I ein samanheng som ta-o me de, du! står -o for ho, og ordet er brukt om noko som er av grammatisk hokjønn. I samanhengen e møtte-n sy gale, som tyder "eg møtte henne sør i garden", står derimot -n for "henne" og er ei dativform av pronomenet. Grunnen til dativ her er at verbet møte rett og slett er eit dativverb.

 

 

  Hovuddrag i grammatikken

For å få oversyn over og for å kunne tala (og skrive) om talemålet (og skriftmålet) vi bruker, må vi dele språkstoffet inn i slike einingar at vi kan få system i det og orden på det. Berre då kan vi tala og skrive om språket. Slikt system og slik orden som språket har, utgjer ein grammatikk.  Folk som kan bruke eit mål, har grammatikken i hovudet. Ein grammatikk er og noko som fagfolk på språk skildrar i grammatiske bøker. I teksta her er nokre vanlege nemningar om språk og grammatikk alt brukte, og fleire kjem no etter kvart.

 

Bøying av namnord

I grammatikken er det også brukt eit anna ord i staden for namnord. Det er "substantiv", men namnord seier noko meir: at desse orda verkar som namn eller nemningar på noko. Namnorda har ei viss utgangsform eller grunnform som står for ein, ei eller eit. Grunnforma kan ha ord føre seg som merkjer av at det gjeld ein, ei, eit, og ikkje fleire: Bruken ser vi når vi skriv ein kost, ei rive, eit greip. Utgangsforma kan forandrast for å uttrykkje slikt som skilnaden mellom ein og fleire: fleire kostar, river, greip. Noko anna er skilnaden mellom det som er ubestemt, ukjent: ein stein, ei vøgn, eit hus - fleire steina, vøgni, hus og på den andre sida noko som er bestem slik at ein kjenner det og skjøner kva eksemplar det er tale om: stein´n, vøgne, huse - steinadn, vøgnidn, huse. Eit talemål (og eit skriftmål) får eigenkarakter eller særsvip etter korleis dei ymse skilnadene i bruken og forma av namnorda er uttrykte. Eit mål som har -a til fleirtalsmerke verkar annleis enn eit som har -e. Som vi veit, er nett dei to lydane og bokstavane -a og -e noko som skil bokmål og nynorsk frå kvarandre i mange høve. I skriftmåla er -r med ein vokal føre det vanlegaste merket på fleirtal. Det heiter ein gut - fleire gutar. I hemsedalsmålet er det ikkje med nokon -r, så vokalen føre blir gjerne det einaste som syner fleirtal, såleis i fleirtal guta i høve til eintal gut. Etter bøyingsmåte og samband med andre ord høyrer eit substantiv til ei av tre grupper som vi kallar med ordet kjønn. Dei tre gruppene er hankjønn, hokjønn og inkjekjønn. Vi skal sjå på substantiva gruppevis i nett den rekkjefølgja.

 

Hankjønnsord

Vanlege hankjønnsord som gut og arm eller haji (hage) og stubbe blir bøygde med fleirtal på -a og -adn:

(ein) arm	(en) armen	(fleire) arma	(dessa) armadn
gut	gut(e)n	guta	gutadn
haji	hajin	haga	hagadn
stubbe	stubben	stubba	stubbadn

 

Nokre hankjønnsord har -i og -idn i fleirtal:

gris

gris´n

grisi

grisidn

 

Andre ord som går som gris, er sau, vegg (fleirtal vejji) og fleire.

 

I hemsedalsmålet som i anna norsk mål skil nokre namnord i hankjønn seg ut ved ei anna bøying enn dei fleste har. Slike avvikande bøyingar går langt attende i målsoga. Mellom namnord som går annleis, er det ein type som har fleirtalsbøying med -a og -adn. Sjølve endinga er som vi skjøner  vanleg i mange mål, men ikkje i nett desse orda:

 

fot	fot´n	føta	føtadn
mann	mann(n)	menna	mennadn

 

Noko vi kallar tonelag kjem inn her. Tonelag blir burkt som nemning på korleis den musikalske tonen stig eller søkk i eit ord. Som i all norsk har fleirtal av ord fot og mann eit anna tonelag enn dei fleste tostava fleirtalsformer. Ein kan prøve det med å skilje mellom føta (fleirtal av fot) og føta i "han føta seg" (om å stå på føtene). Det fyrste kallar vi tonelag 1, det andre tonelag 2. Når dei står i dativ, har hankjønnsord former som i je noko åt gute (åt guten), sita på stubba. I fleirtal har alle substantiv former på -o, som i åt guto (åt gutane), i alle hago.

 

 

Hokjønnsord

 

Vanlege hokjønnsord som fjør og kørg (korg) har fleirtal på -i og -idn:

 

fjør	fjøre	fjøri	fjøridn
kørg	(den) kørji	(fleire) kørji	kørjidn

 

 

Ulikt tonelag skil dei to formene som er skrivne kørji her. Eintalsforma har tonelag som i namnordet lyse (lyset). Fleirtalsforma har tonelag som i verbet lyse (å lyse). Det fyrste er tonelag 1, det andre tonelag 2. Ei mindre gruppe av hokjønnsord har fleirtal på -a og -adn.

 

myr	myre	myra	myradn
bygd	bygde	bygda	bygdadn

 

Ei nokså stor gruppe av mykje brukte hokjønnsord har ei bøying som svarar til bøyinga av hankjønnsord av typen fot og mann. Det særmerkte for den gruppa er som i all norsk tonelaget i fleirtal. Det er som i lyse (lyset). Hit høyrer ord som:

 

hønd	hønde	henda	hendadn
bok	bokji	bøka	bøkadn

 

 

Slik går ord som bjørk, fønn, tøng, tønn, bot, brok og med vokalskifte u-y: brun (=bru), mus.

 

Ein særleg type av hokjønnsord med to (eller fleire) stavingar går som vise og viku:

 

vise	visa	visu	visu
viku	viko	viku	vikudn

 

 

I dativ har hokjønnsord endinga -n eller -en. Det gjev former som svarar til i kørgen, bygd´n, visun, vikun. I fleirtal dativ er det som vanleg -o: i kørgo, bygdo, viso, viko.

 

 

Inkjekjønnsord

 

Det er ord som hus, løft, tak:

 

løft	løfte	løft	løfte
tak	take	tak	takji

 

Dei to formene løfte "det loftet" og løfte "dei lofta" skil seg berre ved at e-lydane sist i orda er ulike. Dativ i inkjekjønnsorda er som i på løfte, takji, og på løfto, tako.

 

Nokre ord med vokalen a får bøying som land:

 

land

land

lønd

lønde

 

Dativformene er som i i lande og i løndo. Andre ord som går sameleis, er band, bla, skaft, spann. I hemsedalsmålet i dag kan dei gå som dei andre inkjekjønnsorda. Inkjekjønnsord som sluttar på -e, og har meir enn éi staving, går som møte:

 

møte	møte	møtu	møtudn

 

Nokre få inkjekjønnsord om kroppsdelar går som auga:

 

auga	auga	augu	augudn
øyra	øyra	øyru	øyrudn
jarta	jarta	jartu	jartudn

 

Dativformer er som i auga, i augo.

 

 

Pronomen

  Pronomen er ord som står i staden for andre ord. Personlege pronomen står i staden for ord om personar. I staden for namnord av noko slag kan vi bruke pronomen som e, du, han, ho. Nokre personlege pronomen blir brukte som i desse døma: e fann de lell, e; hann Ola såg o (ho); du sat på o (=honom, dativ for hann), hann Ola va i lag me n (=med henne, dativ for ho); ho såg dikka (dykk), hann tok peingadn dikka (dykkar). Det har vore sagt at det mest sentrale ordet i eit språk  må vera det ein person brukar om seg sjølv, altså fyrste persons pronomen. I hemsedalsmålet er det e, ei form som svarar til skriftforma i nynorsk: eg. Nemneforma e er rimform til de(deg), som blir brukt om den noko går ut over (objektet). Det er nett det same ordet som deg i skriftmålet.Fyrstepersonsforma e i eintal er og rimform til forma for fyrste person fleirtal, som er me. Den forma finst og i nynorsk ved sida av vi. Ved sida av dikka blir det sagt dikko. I gamalt hemsedalsmål er det skilt mellom de og dikka, som i de slo dikka (= de slo dykk), men mange unge brukar no dikka eller dikko også for subjektforma de. Dei seier då til dømes dikka/dikko slo dikka/dikko. Dette høyrest heilt fælt og unaturleg ut for dei som har lært og bruker det gamle målet, men det er ei utjamning som har gått for seg i mange andre mål før, som der dei har former av typen dokk eller dokke for båe bruksmåtane. Ei gamal form av pronomenet nokon er nøkle. Ho svarar til "nokre" i nynorsk og blir brukt som i e såg nøkle saui, de va nøkle so (ein del, ikkje få). Den forma blir ikkje brukt når ein nektar noko. Då blir nokon brukt i staden: e såg ikkje nokon uppi skoji.

 

 

Gjerningsord

Framandordet for ordklassa gjerningsord er verb. Dei aller fleste vera i målet er dei same som i annan norsk og blir bøygde på same måten som i nynorsk. Noko særskilt for det gamle hemsedalsmålet er nemnt ovanfor, at verbet har andre former når det er fleire som gjer noko enn når det er éin. Den bruken har gått ut av målet åt dei unge. Verba skifter for alt etter om dei berre nemner gjerninga (nemneform eller infinitiv), står for notid, fortid eller blir brukte saman med ei form av verbet ha (eller vera). Formskiftet ser ein av dei bøygde einskildverba nedanfor. Nokre verb er kalla linne eller veike (svake). Dei finst i fleire grupper, med noko ulike bøyingsmåtar. I døma med linne verb som følgjer no, er dei einskilde gruppene skilde:

 

å baka	e, me baka	e, me baka	ha baka
å kaste	e kasta, me kaste	e, me kasta	ha kasta
å like	e like, me like	e, me likte	ha likt
å prøve	e prøva, me prøve	e, me prøvde	ha prøft
å tøla (= å tora)	e tøla, me tøle	e, me tørde	ha tørt
å lyse	e lyse, me lyse	e, me lyste	ha lyst
å røykji	e, me røykji	e, me røykte	ha røykt
å tykkja	e tykkjy, me tykkja	e, me tøtte	ha tøtt
å velja	e vel, me velja	e, me valde	ha valt
å spørja	e spør, me spørja	e, me sporde	ha sport

 

I dei linne verba er det særskilde fleirtalsformer berre i notid.

 

Gruppa med sterke verb har derimot særskilde fleirtalsformer både i notid og fortid. Det er ulike slags vokalskifte i desse verba, og dei fleste er svært vanlege ord, som blir mykje brukte.

 

å bite	e bit, me bite	e beit, me bito	ha biti
å brøte	e bryt, me brøte	e braut, me broto	ha brøte
å dette	e dett, me dette	e datt, me dotto	ha døtte
å finne	e finn, me finne	e fann, me fonno	ha fønne
å bera	e ber, em bera	e bar, me boro	ha børe
å lesa	e les, me lesa	e les, me leso	ha lese
å fara	e fer, me fara	e for, me foro	ha føre
å stå	e står, me stå	e sto, me stoo	ha stae
å læji	e lær, me me læji	e lo, me loo	ha lætt

 

Nokre av verba endar på -e i nemneforma, det er ein open -e. Dei fleste verba endar på -e i forma etter "ha", det er ein trong -e. Dei to formene blir altså skilde åt berre av ulik e-lyd.

 

 

Preposisjonar

  Nokre preposisjonar krev at orda dei står til, har ei særform som blir kalla dativ. Preposisjonar som krev dativ, er frå, imot, me, or, te, åt. Vi ser korleis bruken er i døme som frå mørgoe (frå morgonen), ro imot vinde (mot vinden), kåma me bile (med bilen), kåma or fjøse (med trong -e, or fjøset), te væte, te våre, te vikun (til vinteren, våren, komande veke), åt kyrkjun, åt skoji, åt Lykkjun (åt kyrkja, skogen, Lykkja). Nokre preposisjonar krev nemneform om rørsle til ein stad, men dativ om noko på ein stad. Det gjeld i, på, unde, og vi ser bruken i døme som få noko upp i nevadn, men ha det i nevo, dra på støl´n, men vera på støle, ho krabba unde sengji, så no ligg ho unde sengen. Nokre preposisjonar har alltid nemneform etter seg: de blæs ijønom vejjidn, sita ve peis´n, vera ve kyrkja. Det gamle bøyingssystemet som dei særskilde dativformene utgjer, held på å løysast opp og gå tapt i målet no. Det er lite kjensle for bruk av dativ hjå unge hemsedøler. Likevel er det ved bruken etter preposisjonar dativ har halde seg best.

 

 

Eit særskilt ord av klassa adverb

  Adverb er ord som står "til verbet". Berre eitt særskilt av adverba skal nemnast her. Det er nektingsordet som svarar til det nynorske "ikkje". I hemsedalsmålet heiter det ikkji, og som ein ser, svarar det godt til forma i nynorsk. I bokmål og oslomål er forma ikke. Å sjå til er det ikkje så stor skilnad mellom dei to ordformene, men på eit sjeleleg plan - når det gjeld bruk - er skilnaden mellom ikkji og ikke temmeleg stor. Ein hemsedøl som har vakse opp med ikkji og har den forma i blodet, skal krysse ei nokså bastant grense før han eller ho seier ikke som del av sitt eige mål. Då må ein vente at resten av det dei seier, er fjernt frå hjartemålet med. På ein måte kan ein seie at nektingsordet merkjer av målet mest like mykje som fyrstepronomenet e i høve til jei. Det er sikkert fleire grunnar til at ikkji signaliserer typen av talemål så tydeleg. Det er lett å feste seg ved uttala av lydfølgja -kji i høve til -ke, så uttrykksskilnaden er mykje større enn han ser ut i skrift. Dei ulike lydfølgjene kj og k verkar som typiske uttrykk for ulikskap mellom bygdemål (og nynorsk) i høve til bymål (og bokmål). At nektingsordet er mykje brukt, gjer og sitt til at det kjennest som eit viktig ord. Forma på nektingsordet fortel kvar ein plasserer seg i det språklege landskapet som norsk er. Dersom hemsedøler som eigentleg vil halde på målet sitt, merkar at dei ikkje er fjellstøe til å halde på e og ikkji, er det best å vera på vakt, for då må det vera fare på ferde med mykje anna i målet deira og. På den andre sida kan ikkje-hemsedøler leggjemark på om hemsedøler seier e og ikkji.

Gjer dei ikkje det, må folk utanfrå gå til andre for å høyre korleis ekte hemsedalsmål skal lyde.